Kunstnar-merkelappen
Kven kan kalle seg kunstnar? Påstanden om at kreativitet er ein universell eigenskap, med kunstnar-merkelappen open for alle høyrast fint ut, men det kjennast ikkje ut som det er sant. Det er noko vanskeleg rundt det heile. Spørsmål rundt når ein kan kalle seg kunstnar, flyt rundt i hovudet mitt. «Må eg ha så-og-så mange utstillingar? Må eg ha den-og-den utdanninga?» For å få nokre tydelege, kanskje autoritative svar, kontaktar eg Art World-veteranen Jan Christensen.
Eg fekk planlagt å møte Jan Christensen på ein kafé ved rådhusplassen, og det er ikkje vanskeleg å kjenne han igjen når han kjem inn i lokalet; ein høg, skjeggete mann tek meg imot med eit varmt smil. Me helsar, og innleiingsvis fortel eg Jan korleis nokre av medstudentane mine på KHIO og eg synest det er litt ubehageleg å kalle oss kunstnarar. Viss nokon spør kva me er for noko, så kallar me oss kunststudenter, eller me fortel at me held på med måling eller keramikk - men «kunstnar» er ikkje noko me ville kalle oss sjølve. Med den lange fartstida si i Oslos kunstverd, tryggjer han meg om at dette ubehaget slett ikkje er verken unormalt eller rart - men faktisk positivt.
Foto: Tatt av skribenten.
«Ein er framleis i ein søkjande fase, ein veit kanskje ikkje enno kva slags uttrykk, teknikk - eller korleis ein i det heile skal leve i denne kunstverda. Men det er eigentleg ein god ting at folk er litt ukomfortable med det, det viser til respekt for omgrepet. Dette er ikkje eit verna yrke, alle kan kalle seg kunstnarar. Men jo meir du veit om kunst, jo meir usikker blir du på om du er kunstnar, og sånn sett er det ganske bra… Kunst er ein treig prosess og eit langt løp, det tek lang tid å bli kunstnar - sjølv om ein har utdanning frå høgskule betyr det ikkje at ein er kunstnar. Det kan vere at for nokon kjem det for lett, og då blir man nødvendigvis ikkje ein bra kunstnar.» Han fortel meg at viss ein spring etter det; kunstnarstatusen altså, så gløymer ein kanskje seg sjølv, og det er ikkje bra. Dette er eit yrke som handlar om introspeksjon, kunnskap, det å setje seg sjølv i den større kunsthistoriske samanhengen - ein skal ikkje stresse, seier han.
Eg lurer på om kanskje den sosiale rolla kunstnaren har fått, også speler ei rolle. Nerdrum som unngår fengselsstraff etter å ikkje ha betalt skatt for bilete han har selt for over 10 millionar. Dei slepp unna med ting, skal ein liksom setje seg i same bås? «Ein kunstnar er ein type som kan leggje avføringa si i ein hermetikkboks (Piero Manzonis Merda d'artista, 1961) og bli teken seriøst,» seier eg, før Christensen skyt inn med «Det er eit veldig bra kunstverk då!»
«Den offentlege samtalen rundt kunst er litt prega av at journalistikken har plukka opp meir av desse spekulative, spesielle, kanskje litt sensasjonelle typane. Dette gjer det å vere kunstnar i Noreg litt annleis enn å vere kunstnar i Sverige - det er veldig ulike kunstscener. Dette er ikkje så viktig å gå inn på i detalj, fordi eg ikkje er så oppteken av å gi dei endå meir merksemd - men klart at desse påverkar korleis alle ser på deg som kunstnar. Og dette er vanskeleg for meg som profesjonell kunstnar, og spesielt dei komande kunstnarane som må ta omsyn til desse debattane. Det som er bra i den situasjonen der det er sånne veldig tydelege personlegdommar, er at ein rett og slett må finne ut av ting endå meir enn i ei veldig nøytral kunstscene - plutseleg forstår du at du må stå for noko!»
Men Jan legg likevel til at «ein kan tenkje litt på heilskapen. Du kan vere den mest trauste, dresskledde roboten av ein kunstnar; men det vil kanskje også reflektere noko av det du lagar, du får eit uttrykk og ein profil med ein livsstil, haldningar; der heilskapen rundt kunstnarskapet ditt er veldig bevisst,» før han presiserer med eit glimt i auget at det ikkje er så viktig for han sjølv. «Eg er ganske kjedeleg som person, men kunsten min er nokre gonger litt grensesprengande – liker eg å tenkje.»
«Som lerretet beståande av tusen hundrelappar!» (Relative Value, 2007) legg eg til, det var noko eg hugsa frå ei forelesing ein gong. «Nettopp» svarer Jan: «Eg har laga nokre slike kunstverk. Dette er råd til alle unge kunstnarar; ein må tenkje veldig på kva det er ein lagar, og korleis ein tek omsyn til kunsthistoria, og dessutan samtidskunsten. Lagar du noko som bidreg til å flytte menneskes forståing av kunst, så blir dette eit veldig viktig kunstverk - det betyr alt, og då betyr det eigentleg ingenting kven du er. Ein må ikkje vere ein sensasjonell person.»
Men har kunstnaren ei eigentleg sosial rolle, spør eg, noko konkret som ein wannabe-kunstnar kan tilpasse seg? Jan svarer: «Viss ein ser på dei siste hundre åra, så er det ting som skjer av refleksjonar i kunsten som handlar om menneskerettar, politikk, etikk, som nokre gonger blir tidlegare utforska her enn i samfunnet. Etter kvart så blir Queer-kultur akseptert i samfunnet, rasisme er noko me forstår veldig godt og ikkje ønskjer. Det kan vere mange tema som samfunnet ikkje er klar over, eller ikkje problematiserer, som gjer biletkunsten veldig tidleg ute.»
Eg spør også Jan om hierarki i kunstverda; idear rundt at fagfelt, utdanning, uttrykk og CV påverkar det at du blir rekna som ein kunstnar. Eg nemner oppsvinget til tekstilen frå å «berre vere handverk», til å bli noko ettertrakta.
«Det gjeld keramikk òg, til dømes. Eg er sjølv utdanna keramikar på KHIO, og eg kjende jo på det frå 97 til 2000 då eg studerte, at det ikkje hadde den statusen den kanskje har i dag. Og eg sjølv hugsar at eg møtte designstudentar som berre lo av meg og spurde kva i all verda eg skulle gjere med livet mitt då eg gjekk på keramikk, og dei tinga provoserte meg i den grad at eg produserte verk og vart veldig raskt ein etablert kunstnar kort tid etter eg gjekk ut av KHIO, med nokon veldig kjende verk som folk i dag refererer til. Eg var aktiv og levde som kunstnar i kanskje 10 år før andre kunstnarar i min generasjon.»
Når det kjem til CV-en, så har Christensen litt erfaring frå den andre sida av søknaden:
«I dag sit eg i mange samanhengar der eg har makta til å definere kunst, der eg kuraterer, og CV-en betyr eigentleg veldig lite så lenge ein klarer å laga interessante kunstverk. Til og med ein master frå KHIO eller kunstakademiet er ikkje viktig 3 år etterpå, men viss du ikkje har laga noko, då kan det henda at CV-en har større verdi. For då viser CV-en at du har studert dette, og har sannsynlegvis litt innsikt – du får kanskje nokre stipend og prosjektmiddel. Ein ting til med dette hierarkiet, idet ein har forstått hierarkiet, og liksom skjønner kva som betyr noko, så skal ein også vere kritisk til det, og prøve å tenkje: kan det brytast? For kunstnaren som heile tida utfordrar, og ikkje nødvendigvis berre flyt med straumen, dei blir veldig raskt lagt merke til, og gjerne ettertrakta og interessante.»
Her byrjar Jan lidenskapeleg å beskrive kunstverdas hierarki i detalj i ein 10 minutters lang «forelesning» – kanskje utanfor grensene til dei opphavlege spørsmåla mine, men likevel er mykje av det han seier verdt å ta omsyn til.
«Å identifisere kva dette hierarkiet er, det handlar om kva galleri ein bør stille ut i, kva kuratorar ein bør jobbe med, kva kritikarar ein bør bli teke opp av. Blir du berre omtalt av nokre kritikarar, så blir du ein kunstnar i den scena. Dette bør kunstnarar vite før dei stiller ut. Fordi det kan godt hende at du har ambisjonar om å bli den tøffaste undergrunnskunstnaren i byen, men så stiller du ut på dei mest kommersielle, populistiske galleria med sellout-kunstnarar, då blir du ein sellout-kunstnar! Og i motsett retning kan du vere ein innmari banal kunstnar som tilfeldigvis får ei utstilling på eit galleri med ein høg standard, og så blir denne banale kunstnaren meir high-brow av å stille ut i den samanhengen! Kanskje det ikkje er så veldig profitabelt, men den situasjonen vil vere mykje meir leveleg, fordi du vil ha ein lengre karriere med fleire utstillingsmoglegheiter i den snevre kunstverda enn du har i den kommersielle kunstscena, der alt er kortlevd. Men dette er kompliserte saker, det er inga oppskrift. Det er unikt for kvar by, kvart land, og for ulike fagfelt.»
Jan klarer derimot å snevre tilbake til kjernen av spørsmålet.
«Tilbake til hovudspørsmålet, kven kan kalle seg kunstnar? Me må alle på ein eller annan måte lage kunst; me kan appropriera, rekonseptualisera, halde på… Og av og til i den prosessen dukkar det opp ein heilt ny tanke. Ein kan vere veldig kreativ og positiv, eller kritisk – som til nettopp kunstnar-definisjonen. Alt dette er kjempespennande. Eg meiner også at ein faktisk er kunstnar i det ein aktivt deltek i ei kunstscene, og stiller spørsmål til seg sjølv og andre om kva det er ein driv med. Fordi kanskje du ikkje klarer å lage det perfekte kunstverket, men du går rundt og kik og grubler; du legg ut nokre bilete og seier ‘her var det ein dårleg/bra utstilling på kunstnarforbundet’. Då har du faktisk ei rolle i denne viktige samtalen om kunst, og då kan du byrje å definere deg sjølv som kunstnar.»
Etter Jans mange negasjonar av desse oppdikta kvalifikasjonane; personlegdom, utdanning, CV, og liknande, sat eg igjen med ei kjensle av at ein som oppriktig kan kalle seg ein kunstnar, er rett og slett ein som skubbar diskursen vidare og kanskje, som Jan sa, lagar grensesprengande verk. Det kan me prøve på.